De tucht van de magistraten kwam vooral in het nieuws sinds de Fortiszaak en de affaire rond handelsrechter Francine De Tandt. Die dossiers toonden aan dat tuchtsancties en voorlopige schorsingen moeilijk opgelegd konden worden.

HOE IS HET TUCHTSTATUUT NU?

Grof gezien werkt het tuchtstatuut nu zo. Je hebt lichte en zware sancties. Lichte sancties zijn: waarschuwing en berisping. Zware tuchtstraffen zijn o.a.: inhouding van de wedde voor maximum 2 maanden; schorsing voor maximum 1 jaar met verlies van 20% van de brutowedde; intrekking van het mandaat; ontslag; afzetting.

De korpschef start de tuchtprocedure en legt ook de lichte tuchtsancties op. Over de zware tuchtsancties beslist het Hof van Beroep (of de procureur-generaal), na advies van de Nationale Tuchtraad, die de zaak eerst onderzoekt.

WAT IS HET PROBLEEM?

De Hoge Raad voor de Justitie had eerder al het bestaande tuchtrecht geëvalueerd.

In 2008 werden slechts 11 tuchtprocedures tegen magistraten opgestart, in 2009 6. Althans, dat zijn de zaken die werden aangekaart bij de Nationale Tuchtraad (NTR), die adviseert over zware sancties. Hoeveel lichte sancties er zijn, weet de HRJ niet. De HRJ verklaart dit lage aantal bij de NTR door het feit dat men 'disfuncties' op een efficiëntere manier aanpakt dan door tuchtsancties.

De HRJ heeft een wirwar van kritieken op het huidige tuchtstatuut:

* Tuchtstraffen zijn tijdrovend, ze duren heel lang omdat men soms op het einde van een strafprocedure moet wachten.

* Voor lichte feiten is het dezelfde persoon die de vordering opstelt, de feiten onderzoek en de straf oplegt.

* Er is geen regeling voor parketjuristen bij het federaal parket.

* De straffen kunnen niet met uitstel worden opgelegd.

* Als de korpschef een zwaarder feit aanklaagt, wordt hij niet ingelicht van het gevolg.

* Eerder hadden het parket-generaal bij het Hof van Cassatie en de NTR ook al op andere onduidelijkheden gewezen: zo kan het parket niet in beroep gaan als de korpschef weigert om een tuchtprocedure te starten; de wetgeving rond de NTR bevat bovendien onduidelijkheden inzake onverenigbaarheden en inzake de mogelijkheid om tuchtrechters te wraken.

WAT DOET HET BUITENLAND?

De Hoge Raad vergeleek ook ons land met het buitenland.

In Nederland en Duitsland spreken de rechters zelf hun eigen tuchtstraffen uit, maar in Frankrijk, Bulgarije, Italië, Spanje en Portugal beslist een onafhankelijk orgaan zoals de HRJ.

Belangrijk is dat men steeds meer buitenstaanders bij de tuchtrechtspraak betrekt. Dat is zo in Italië, Spanje en Frankrijk.

Uit het onderzoek van de HRJ bleek bovendien dat het instellen, onderzoeken en bestraffen overal elders door verschillende instanties gebeurt. Ook zijn er overal gradaties in de straffen.

WAT WIL DE HOGE RAAD VOOR DE JUSTITIE?

De HRJ formuleert zelf ook een voorstel. Dat bevat verschillende componenten.

* Het doel van evaluaties mag niet zijn: magistraten tuchtrechtelijk straffen. De evaluatiegesprekken moeten het gerecht beter doen werken.

* Om die reden is de HRJ tegen financiële sancties: ze bevestigen ten onrechte het repressieve karakter van de evaluatie en ze hebben een omgekeerd effect.

* De evaluatieprocedure is erg log en vereist veel werk. Ze wordt overal verschillend toegepast, op bepaalde plaatsen zelfs helemaal niet, op andere is ze een formaliteit.

* De HRJ vindt niet dat er een precieze lijst van disciplinaire fouten moet worden opgesomd.

* De HRJ is voor een onafhankelijk tuchtorgaan, buiten de rechtbank, en deels samengesteld uit niet-magistraten. De HRJ ziet zich zelf als best mogelijke tuchtorgaan voor de magistratuur.

WAT STELT DE CLERCK VOOR?

Binnen de Atomiumwerkgroep werd al heel wat gedebatteerd over het tuchtrecht. De Clerck kwam met een synthese. Wat zegt zijn voorstel?

* België krijgt twee "tuchtrechtbanken". Dat zijn gespecialiseerde tuchtkamers bij een Nederlandstalige rechtbank en bij een Franstalige. Zij bestaan uit drie rechters en zullen oordelen over àlle tuchtzaken tegen rechters, magistraten, griffiers e.d. Tegen hun beslissingen is beroep mogelijk bij een soortgelijke kamer van één Hof van Beroep. De tuchtrechtbank beslist binnen de maand nadat ze de debatten heeft gesloten.

* De drie leden van de tuchtrechtbank krijgen het statuut van magistraat. Ze moeten kennis hebben van de tuchtprocedures en minstens één van hen moet uit dezelfde groep (griffier, parketmagistraat, zetelend rechter…) komen als de persoon tegen wie een tuchtstraf wordt gevorderd. Bij voorkeur komen ze uit het rechtsgebied van een ander Hof van Beroep: de Limburgers en de Antwerpenaren zullen dus door de Oost- en West-Vlamingen worden berecht.

Om dit allemaal mogelijk te maken komt er een pool van magistraten die af en toe als tuchtrechter kunnen zetelen. Korpschefs kunnen nooit zetelen in tuchtzaken, omdat zij de procedure opstarten en de rechtbanken zelf leiden. Misschien moeten ook universiteitsprofessoren lid kunnen worden van de tuchtrechtbanken.

* Er komt één en dezelfde procedure voor alle personeelsleden van het gerecht. Die procedure maakt duidelijk een onderscheid tussen de vervolgende instantie, de onderzoeker en de rechtbank die de straffen oplegt.

* De Nationale Tuchtraad wordt afgeschaft.

* Wie drie negatieve evaluaties kreeg, wordt voortaan naar de tuchtrechter gestuurd. Maar de financiële sancties bij een negatieve evaluatie verdwijnen. Negatieve evaluaties moeten bij voorkeur worden opgelost door coaching, vorming e.d.

* Het huidige onderscheid tussen lichte en zware tuchtstraffen wordt afgeschaft. Lichte straffen waren de blaam en de waarschuwing: zij konden door de korpschef opgelegd worden. Die was dan tegelijkertijd vervolgende, onderzoekende en bestraffende instantie. Dat wil men in de toekomst vermijden. Alle tuchtsancties worden in de toekomst uitgesproken door dezelfde tuchtrechtbank.

* Zoals nu zal niet alleen de korpschef, maar ook het parket een tuchtprocedure kunnen opstarten. Dit laatste was aanbevolen door de Fortiscommissie. De minister van Justitie zal het parket bovendien opdracht kunnen geven om een tuchtprocedure te starten.

* Wie als rechter wordt afgezet zal zijn pensioen niet meer kwijtspelen. De Mechelse SM-rechter Koenraad Aurousseau verloor zijn pensioen nog wél, maar dat zal niet meer mogelijk zijn. Deze sanctie is buiten verhouding omdat ze vroeger verworven rechten intrekt.

* Rechters zullen hun tuchtsanctie ook met uitstel opgelegd kunnen krijgen.

En ook de opschorting van de uitspraak moet mogelijk zijn.

* Overplaatsing of "tijdelijk bepaalde functies niet meer mogen uitoefenen", kan ook als tuchtstraf worden opgelegd. Op te merken valt dat nogal wat partijen hiervoor niet te vinden zijn, hoewel deze tuchtsancties reeds bestaan in Frankrijk, Duitsland en Spanje.

* Rechters die van hun korpschef plots een andere taak krijgen "bij wijze van management of ordemaatregel" en die denken dat dit eigenlijk een vermomde tuchtstraf is, zullen hiertegen naar de tuchtrechtbank kunnen stappen. Momenteel is geen enkel beroep mogelijk tegen zo'n beslissing van de baas van de rechtbank.

Dat was het probleem van de Antwerpse strafrechter Walter De Smedt, die na een omstreden vrijspraak "omdat korte straffen onder de drie jaar toch niet worden uitgevoerd en het geen zin had om die nog op te leggen", plots echtscheidingen moest gaan doen van zijn voorzitter Yvo Moyersoen. De Smedt zal in de toekomst hiertegen in beroep kunnen gaan, als hij dat wenst.

* De Hoge Raad voor de Justitie, die zo graag zelf ook tuchtbevoegdheden had gekregen, krijgt die bevoegdheden niet. Dat komt omdat hij al adviseert over de benoeming en bevordering van de magistraten. Het is dan zeer moeilijk om ook tuchtrechtelijk op te treden omdat je in bepaalde gevallen dan je eigen keuze moet herroepen.

Maar hij krijgt wel meer mogelijkheden om tuchtdossiers in te kijken. De HRJ had daarop aangedrongen omdat hij nu in bepaalde gevallen gewoon niets weet en dus mensen kan bevorderen tegen wie een tuchtprocedure loopt. Dat is natuurlijk onhandig. Om dat te voorkomen stelt De Clerck een drietal maatregelen voor:

- er komt er een jaarverslag van de tuchtrechtbanken, waaruit de HRJ kan putten;

- de HRJ zal de instanties die moeten adviseren over een benoeming of een bevordering kunnen horen;

- de griffier van de tuchtrechtbanken zal een register met lopende en afgehandelde tuchtzaken bijhouden dat de HRJ eventueel kan inkijken.

De Clerck beklemtoont dat dit een andere discussie is en dat deze maatregelen nog moeten worden uitgewerkt.

HOE MOET HET VERDER?

De Atomiumwerkgroep moet nu achter gesloten deuren de knoop doorhakken over dit voorstel. Dat zal pas tegen 21 december gebeuren. Na de discussie dinsdagavond bleven er nog twee serieuze pijnpunten over:

* Mag de tuchtrechtbank externen, zeg maar: gewone burgers, bevatten of niet? Om dit te realiseren moet de grondwet worden herzien en de twee derde-meerderheid die daarvoor vereist is, is er wellicht niet.

* Zal men een slecht functionerende magistraat na drie negatieve evaluaties automatisch naar de tuchtrechter sturen of niet noodzakelijk? Of zal men het al na twee negatieve evaluaties doen, zoals sommigen gisteren voorstelden? Zij wezen erop dat een Vlaamse gemeentesecretaris al na twee negatieve evaluaties ontslagen wordt.

De Clerck moet nu zijn tekst herwerken en op 21 december discussieert men hier dan opnieuw over. Op die dag hoopt de justitieminister ook te landen met het hele voorstel. Of dat ook zal lukken is een andere vraag. Bij de oppositie zeggen sommigen dat dit voorgestelde tuchtstatuut voordeliger is voor rechters die een scheve schaats rijden dan het huidige. Ze vinden dit "ook niet meer dan normaal omdat het door magistraten zelf geschreven is".

EN VERDER IN ATOMIUM…

De Hoge Raad voor de Justitie leverde een tweede advies af over de plannen van minister De Clerck om de gerechtelijke arrondissementen te hertekenen. Wat zijn de belangrijkste punten hieruit?

* De HRJ wil niet dat het gerechtelijk arrondissement Mechelen samensmelt met dat van Turnhout. Ook Oudenaarde en Dendermonde mogen niet fusioneren. Net zo min als Hoei, Verviers en Eupen.

Zoals geweten wil Justitieminister De Clerck (CD&V) 16 arrondissementen in plaats van 27. Daarom moeten bepaalde arrondissementen fusioneren. "Maar Turnhout en Mechelen passen niet bij elkaar, noch economisch, noch demografisch, noch territoriaal", zo luidt het. "Ze liggen als een lange banaan rond Antwerpen". De HRJ zegt er niet bij met wie beide arrondissementen wel samen moeten gaan, maar in de discussies was er sprake van om Turnhout bij Limburg te voegen en Mechelen bij Leuven. Maar er kwam geen definitief besluit.

"Oudenaarde mag niet bij Dendermonde, maar moet bij Gent", meent de HRJ. "Dendermonde is nu al groter dan Gent, het zou met Oudenaarde erbij nog groter worden", zegt voorzitter Jean-Luc Cottyn.

Soortgelijke problemen ziet de HRJ bij de fusie van Hoei met Eupen en Verviers. Ook deze arrondissementen passen niet bij elkaar.

De HRJ pleit eerder voor een fusie van Marche-en-Famenne met Dinant. Op het niveau van de rechtbank van Koophandel is dat zo.

Over het algemeen zegt de HRJ dat niet louter administratieve grenzen mogen bepalen welke arrondissementen fusioneren. Men moet ook sociaal-economische en demografische factoren mee verrekenen. De bevolkingen van arrondissementen die fusioneren moeten bij elkaar passen en er moeten ook makkelijke verbindingen met het openbaar vervoer zijn.

* De HRJ wil dat de vrede- en politierechters niet bij de eenheidsrechtbank gaan. Zij moeten onafhankelijk blijven.

* Hij is te vinden voor de verschillende afdelingen binnen één rechtbank, maar wijst erop dat voor die afdelingen een minimumkader moet worden vastgelegd.

Ook moet er een afdeling milieu komen bij de nieuwe eenheidsrechtbank. En een afdeling administratief recht is eveneens nodig. Dat laatste stond in het aanvankelijke voorstel van De Clerck, maar het sneuvelde op de ministerraad.

* Het centraal loket, dat De Clerck wil creëren, moet alleen maar informatie verstrekken aan burgers en hun klachten afhandelen. Het moet niet de rechtszaken tussen de afdelingen verdelen, zoals De Clerck voorstelt. De voorzitter van de rechtbank kan die beslissingen ook nemen.

* Het wordt hoog tijd om profielen op te stellen van wat een vrederechter, een politierechter, een jeugdrechter, een onderzoeksrechter precies moet doen. De HRJ zegt dat hij daarmee al bezig is.

* Er moet één eindverantwoordelijke zijn voor het gemeenschappelijke beheer (gebouwen, onthaal, bibliotheek): of de voorzitter of de procureur.

* De rechtbanken moeten veel meer organisatorische en financiële bevoegdheid krijgen. De greep van Brussel is nog te groot.

Lees ook:

Atomiumoverleg moet gerecht hervormen

De Clerck wil 16 rechtbanken in plaats van 292

Liégeois strijdt tegen de gerechtelijke achterstand

De SM-rechter: de juridische waarheid achter de film

Bedenkingen bij het vonnis van rechter De Smedt